کتاب فواید گیاهخواری اثر صادق هدایت یکی از ارزشمندترین کتاب‌های نگاشته‌شده به زبان فارسی در ارتباط با حقوق حیوانات و گیاهخواری‌ست. نثر بی‌نظیر هدایت در این کتاب با پژوهش‌های درنوع خود گسترده‌ی او، درمجموع رساله‌ای را شکل داده‌اند که هم احساسات خواننده را برمی‌انگیزد و هم او را تا مدت‌ها به تفکر درباره‌ی خوراک خود و رفتارش با حیوانات وادار می‌کند. بسیاری از فارسی‌زبانان گیاهخوار و حامی حقوق حیوانات دست‌کم یک بار این کتاب را خوانده‌اند و بسیاری حتی با مطالعه‌ی همین کتاب با گیاهخواری شده‌اند.
کتاب فواید گیاهخواری در زمانی نگاشته‌شده که جنبش حقوق حیوانات آن‌طور که امروز هست گسترده نبوده و گذشته از این دسترسی به اطلاعات به‌آسانی امروز نبوده و این خود ارزش این اثر را دوچندان می‌کند. هدایت که سخت دغدغه‌ی حیوانات را داشته با پژوهشی گسترده و با استفاده از منابع متعددی، که در کتاب از آن‌ها یاد کرده، دست به نگاشتن رساله‌ای زده که همچنان بعد از حدود یک قرن راهنمای فارسی‌زبانان برای آشنایی با گیاهخواری و روی‌آوردن به آن است. به‌همین‌علت تصمیم گرفتم نوشته‌ای را به خلاصه کتاب فواید گیاهخواری صداق هدایت اختصاص دهم.
معرفی کتاب فواید گیاهخواری صادق هدایت
دیباچه
در دیباچه‌ی کتاب هدایت به اهمیت و جایگاه خوراک در زندگی انسان اشاره می‌کند. اهمیت غذا هم از نظر زمانی که انسان برای آن صرف می‌کند و هم از نظر تأثیر آن بر کیفیت زندگی او. هدایت در همین دیباچه به‌خوبی نشان می‌دهد که چه هشیارانه به جایگاه خوراک در زندگی فردی و اجتماعی بشر پی برده و ضرورت دست‌گذاشتن روی این موضوع برای ایجاد تغییرات اساسی را درک کرده است.
فصل اول: فداییان شکم
نخستین جملات هدایت در اولین فصل کتاب چنان جیغ آژیری یا صدای مهیب ناقوسی عظیم خواننده را از خواب می‌پرانند و چشمان او را به واقعیت جنایاتی که در آن دست دارد می‌گشایند. اندک احساسی برای سرازیرشدن اشک از چشمان فردی که این جملات را می‌خواند کافی‌ست و این ناشی از قلم جادویی هدایت و درک رنج حیوانات به‌واسطه‌ی احساسات بیدار اوست.
هدایت در این فصل به ولع انسان برای خوردن گوشت حیوانات و رفتار بی‌رحمانه‌ای که هر روز بر آن‌ها روا می‌دارد می‌پردازد. او با توصیف هنرمندانه‌ی رفتار با حیوانات، که البته امروز با گسترش دامپروری صنعتی به‌مراتب شنیع‌تر شده، می‌گوید:
«انسان خون می‌ریزد، تخم بیداد و ستمگری را می‌کارد، پس در نتیجه ثمره‌ی جنگ و درد و ویرانی و کشتار می‌درود».یکی از نکات جالب در این فصل آماری است که صادق هدایت درباره‌ی تعداد حیواناتی می‌دهد که همه‌ساله توسط انسان‌ها کشته می‌شوند. او می‌گوید هر سال بیش از چهارصد میلیون حیوان برای غذای انسان به‌قتل می‌رسند و این درحالی‌ست که این رقم امروز به هفتاد میلیارد حیوان در سال، بدون احتساب آبزیان، رسیده است.
فصل دوم: خوراک طبیعی انسان
در این فصل از کتاب صادق هدایت به ساختار بدن انسان‌ها و شباهت آن با بدن حیوانات گیاهخوار اشاره می‌کند و با نقل‌قول از دانشمندان مختلف استدلال می‌کند که خوراک طبیعی انسان‌ها گیاهان هستند و به‌بیان دیگر انسان نه یک موجود همه‌چیزخوار که یک موجود گیاهخوار است. استدلال‌های او درباره‌ی شباهت بدن انسان به بدن حیوانات گیاهخوار هنوز هم معتبر هستند و به‌عنوان یکی از علل ضرورت روی‌آوردن به گیاهخواری به‌کارگرفته می‌شوند.
فصل سوم: تجزیه‌ی شیمیایی مواد خوراکی
صادق هدایت در این فصل از کتاب فواید گیاهخواری به گروه‌های چهارگانه‌ی غذایی و ارزش غذایی بعضی از خوراکی‌ها اشاره می‌کند و با استفاده از منابع علمی تلاش بر این دارد که ثابت کند خوردن گیاهان برای کسب انرژی موردنیاز بدن کافی‌ست و استفاده از منابع حیوانی نه‌تنها مفید نیست، بلکه به‌علت ناتوانی بدن در تجزیه‌ی درست این خوراک‌ها باعث بروز انواع بیماری هم خواهد شد.
فصل چهارم: تاریخ گیاهخواری
در این فصل صادق هدایت تاریخ گیاهخواری را از زمان زیست انسان‌های اولیه تا زمان خود پی می‌گیرد. او با استناد به منابع تحقیقاتی خود نشان می‌دهد که خوراک اصلی انسان‌ها در ابتدا میوه‌ها بوده‌اند و بر اثر بروز بعضی عوامل خوراک انسان به‌تدریج دچار انحراف از وضع طبیعی خود شده است.
او سپس به ادیان و مذاهبی مانند بودایی‌ها، زرتشتی‌ها، کاهنان مصری، فیثاغوریان و مشاهیری مثل سقراط، افلاطون، فیثاغورث، پلوتارک، سنک، ابوعلی‌سینا، رازی، ابوالعلا معری، عطار، مزدک، مانی، مونتنی، ولتر، روسو، شوپنهاور، لامارتین، تولستوی، میشله، رومن لولان و … و نظرات و سخنان آن‌ها پیرامون حقوق حیوانات اشاره می‌کند.
فصل پنجم: مضرات گوشت
در این فصل از کتاب فواید گیاهخواری به مضرات گوشت برای سلامتی پرداخته می‌شود. کل این فصل به نقل‌قول از پزشکان مختلف درباره‌ی مضرات گوشت و تأثیرشان در ابتلا به انواع بیمارها اختصاص داده شده است. یکی از نکات جالب این فصل اشاره‌ی هدایت به ارتباط بین گوشت و مشروبات الکلی است. همان‌طور که اکنون هم بسیاری از گیاهخواران ضمن مبارزه با مصرف محصولات حیوانی برای توقف مصرف مشروبات الکلی، سیگار و تولید اسلحه هم تلاش می‌کنند.
فصل ششم: پختن غذا
در فصل ششم صادق هدایت به یکی از پرطرفدارترین رژیم‌های غذایی در قرن حاضر، یعنی خام‌گیاخواری، می‌پردازد. او می‌گوید که انسان با پختن غذاها باعث ازبین‌رفتن مواد مغذی آن‌ها می‌شود و این درست اساس نظر خام‌گیاهخواران کنونی است. از نظر پیروان این رژیم غذایی پخته‌خواری همان مرده‌خواری است و خوردن غذاهای پخته است که انواع بیماری‌ها را در پی دارد. وضعیت خوب سلامت این افراد و بهبودیافتن مبتلایان به بیمارهای مختلف بعد از روی‌آوردن به خام‌گیاهخواری خود برای تأمل درباره‌ی امکان صحت ادعای این افراد کافی‌ست.
هدایت می‌گوید که انسان شیفته‌ی پیچیده‌کردن و ظاهرسازی‌ست و هر چیز آسان و طبیعی به چشم‌اش خوار می‌آید. اخیراً تبلیغ محصول خوراکی‌ای را دیدم که مهر تأییدی ملموسی بر این سخن بود. در این تبلیغ به‌سخره گفته می‌شود که کسی در رستوران کاهو سفارش نمی‌دهد و هیچ‌کس، هیچ‌کجا، کاهو تبلیغ نمی‌کند و این درحالی‌ست که کاهو در آن محصول به چیزی تبدیل می‌شود که می‌توان آن را سفارش داد و تبلیغ کرد.
فصل هفتم: اخلاق و گیاهخواری
در این فصل هدایت باز هم به نقل سخنانی از بزرگان گیاهخوار می‌پردازد و روی‌آوردن به گیاهخواری را برای گسترش عطوفت و صلح ضروری می‌داند. او بیان می‌کند که انسان‌ها گوشت می‌خورند با این توجیه که قانون طبیعت جنگ و نزاع است و این درحالی‌ست که حتی حیوانات گوشتخوار خود به خوردن چند حیوان دیگر بسنده می‌کنند و هیچ حیوانی نیست که مثل انسان تمامی حیوانات را تحت استثمار خود درآورده باشد. از سویی حیوانات می‌خورند تا زنده بمانند درحالی‌که انسان گویی زنده است تا بخورد.
او سپس اشعاری درباب گیاهخواری نقل می‌کند و به جایگاه مهم زنان در جلوگیری از خوردن گوشت می‌پردازد. هدایت همچنین به یکی از واقعیت مهم دنیای امروز، یعنی ارتباط تنگاتنگ پول، سود و پرورش حیوانات اشاره می‌کند و عادت گوشتخواری را ناشی از بندگی یک تمدن ساختگی و پست، که همان سرمایه‌داری باشد، می‌داند.
بد نیست این‌جا مختصراشاره‌ای به یکی از خطاهای رایج زبانی درباره‌ی حیوانات داشته باشم. این خطای زبانی عبارت «قانون جنگل» است. اساساً انسان‌ها دچار خطاهای زبانی بسیاری در ارتباط با محیط زیست هستند و «قانون جنگل» نمونه‌ای از آن‌هاست. این خطا و باور به آن تبعات بسیاری داشته که یکی از آن‌ها همین توجیه خوردن گوشت حیوانات است، چرا که انسان نبرد قدرت برای بقا یا همان قانون جنگل را امری مسلم پنداشته و آن را به رفتارهای خود نیز تعمیم می‌دهد. این درحالی‌ست که رفتار حیوانات لزوماً به‌شکل جنگ قدرت نیست. حیوانات هر کجا که بقای خود را در گرو بقای گونه‌ی دیگر، ولو ضعیف‌تر از خود، ببینند نه تنها بر آن اعمال قدرت نمی‌کنند، بلکه از قدرت خود برای کمک به بقای او مایه می‌گذراند. انسان‌ها با اندکی تفکر و مطالعه خواهد فهمید که بقای‌شان در گرو بقای حیوانات است و باور به خطای نزاع برای بقا و ادامه‌ی رفتار به‌شکل کنونی با گونه‌های دیگر، محیط‌زیست و کره‌ی زمین را به‌سمتی می‌برند که سکونت در آن دشوار و حتی غیرممکن خواهد بود.
فصل هشتم: برتری گیاهخواری
در این فصل باز هم با اتکا به نظرات دانشمندان و پزشکان به مزیت‌های گیاهخواری و برتری آن به رژیم گوشتخواری برای سلامتی پرداخته شده است. در این فصل آمده منظور از گیاهخواری نه فقط خوردن گیاهان که بازگشت به زندگی طبیعی و دوری از عادت‌های زندگی ماشینی است.
یکی از نکات مهم در ارتباط با این فصل این است که صادق هدایت در آن به زنده‌بودن شیر و تخم‌مرغ، خلاف گوشت، اشاره می‌کند و خوردن آن‌ها را مجاز می‌داند. بدیهی‌ست که او تصوری درباره‌ی صنعت مرغداری و گاوداری برای تولید تخم‌مرغ و شیر نداشته و قطعاً اگر جنایاتی که در این صنایع در حق حیوانات می‌شود می‌دید، روی از مصرف این خوراکی‌ها هم برمی‌گرداند.
فصل نهم: آزمایش‌های علمی
این فصل از کتاب فواید گیاهخواری در پی اثبات این حقیقت است که گیاهخواری باعث ضعف انسان نمی‌شود و حتی به تقویت بنیه‌ی او کمک می‌کند. در این فصل از نتایج تحقیقات پزشکان و شواهد تاریخی در جوامع مختلف استفاده شده است و علاوه‌براین به نام چند ورزشکار گیاهخوار در آن زمان اشاره شده. برای آشنایی بیشتر با نتایج تحقیقات علمی درباره‌ی گیاهخواری می‌توانید به نوشته‌ی دیگر وب‌سایت درباره‌ی «فواید گیاهخواری» مراجعه کنید و همچنین برای آشنایی با ورزشکاران گیاهخوار می‌توانید مستند «تغییردهندگان بازی» که در نوشته‌ای با عنوان «بهترین فیلم‌ها درباره‌ی حقوق حیوانات و گیاهخواری» معرفی شده است را تماشا کنید.
فصل دهم: اقتصاد و گیاهخواری
در فصل دهم کتاب فواید گیاهخواری به ارتباط بین اقتصاد و گیاهخواری پرداخته شده است. پیش‌تر در نوشته‌ای با عنوان «راهنمای کامل گیاهخواری» به ارتباط بین گیاهخواری و گرسنگی جهانی اشاره کرده‌ام. هدایت در این فصل درست به همین واقعیت اشاره می‌کند. اختصاص زمین‌های کشاورزی برای کشت خوراک دام بازده بسیار کمتری نسبت به اختصاص همان زمین‌ها برای کشت خوراک انسان‌ها دارد و درنتیجه با پذیرش رژیم غذایی گیاهی می‌توان تا حد زیادی مشکل گرسنگی، که بیش از یک میلیارد انسان را درگیر خود کرده است، را برطرف کنیم.
فصل یازدهم: جواب ایرادات
در این فصل صادق هدایت بسیاری از ایرادات رایج در ارتباط با گیاهخواری را پیش‌بینی و پاسخ خود به آن‌ها را ارائه کرده است. ایراداتی که به گیاهخواری وارد می‌شوند معمولاً به چند مورد مشخص محدود می‌شوند و تنها افرادی که اهل اندیشه باشند می‌توانند ایراداتی خارج از این موارد مطرح کنند. بسیاری از ایرادهای رایج و پاسخ صادق هدایت به آن‌ها در این فصل ذکر شده‌اند. من نیز پیش‌تر در نوشته‌ی «راهنمای کامل گیاهخواری» به چند مورد از آن‌ها اشاره کرده‌ام و مطالعه‌ی آن‌ها ممکن است برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی گیاهخواری به‌کار آید.
فصل دوازدهم: انجام‌نامه
در این فصل صادق هدایت چشم‌انداز آینده‌ی حقوق حیوانات و گیاهخواری را ترسیم می‌کند و از امید خود برای برچیده‌شدن کشتارگاه‌ها و تمامی مراکزی که در آن‌ها به شکنجه‌ی حیوانات مشغول‌اند سخن می‌گوید. او هم مانند اکثرقریب‌به‌اتفاق گیاهخواران بر این باور است که تا زمانی که انسان هر روز جان هزاران حیوان بی‌گناه را برای هوس‌های بی‌ارزش خود می‌گیرد جهان رنگ صلح، دوستی و آرامش را نخواهد دید.
سخن پایانی
در این نوشته به معرفی کتاب فواید گیاهخواری صادق هدایت پرداختم. صادق هدایت این کتاب را در سال ۱۳۰۶ یعنی در ۲۵ سالگی و پیش از نگاشتن آثار شناخته‌شده و برجسته‌ی خود نوشته و قطعاً باید در مطالعه‌ی این آثار داشتن این نگرش هدایت به رنج حیوانات را، که در داستان‌هایی مثل سگ ولگرد و بوف کور کاملاً مشهودند، هم درنظر داشت.
بیشتر بخوانید:
معرفی کتاب «حق حیوان، خطای انسان، درآمدی به فلسفه‌ی اخلاق» نوشته‌ی تام ریگان
